Cần siết chặt quản lý thực phẩm từ gốc, xử lý nghiêm gian thương
PGS.TS Bùi Thị An, Viện trưởng Viện tài nguyên, môi trường và Phát triển cộng đồng, nguyên đại biểu Quốc hội khóa XIII chia sẻ:
“Hiện nay, thực phẩm như rau, củ, quả không rõ nguồn gốc xuất xứ đang len lỏi vào thị trường, thậm chí có mặt trong siêu thị và trường học. Nguyên nhân một phần do công tác quản lý còn nhiều bất cập. Trong các hợp đồng cung ứng, lẽ ra phải làm rõ nguồn gốc nhưng thực tế vẫn tồn tại tình trạng móc ngoặc giữa người sản xuất, buôn bán và tiểu thương.
PGS.TS Bùi Thị An, nguyên Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Viện trưởng Viện Tài nguyên, Môi trường và Phát triển cộng đồng. Ảnh: Thành An.
Chúng ta cần siết chặt quản lý ngay từ khâu trồng trọt, phân phối, đồng thời kiểm tra sản lượng. Nếu thấy sản lượng bất thường, phải lập tức kiểm tra lại. Việc ngăn chặn hàng hóa trôi nổi cần thực hiện từ biên giới, giảm tối đa hàng kém chất lượng nhập lậu vào Việt Nam. Thậm chí đã xuất hiện tình trạng sử dụng nhãn giả, do đó cần nâng cấp tem nhãn bằng công nghệ gắn chip, kết hợp kiểm tra cả nhãn lẫn giấy tờ gốc.
Ngoài ra, công tác tuyên truyền, giáo dục ý thức của người sản xuất và buôn bán vẫn chưa đủ mạnh. Vì vậy, cần áp dụng chế tài nghiêm khắc hơn: không chỉ xử phạt hành chính mà còn phải xem xét trách nhiệm hình sự nếu có dấu hiệu vi phạm. Trong trường học, nhà trường, phụ huynh và giáo viên đều phải có trách nhiệm kiểm tra bếp ăn, bảo đảm an toàn tuyệt đối cho học sinh.
Truy xuất nguồn gốc là biện pháp tốt, nhưng nếu nhãn bị làm giả thì không thể phát huy hiệu quả. Do đó, việc kiểm tra trực tiếp tại bếp ăn, tăng cường sự phối hợp của các tổ chức chính trị – xã hội là hết sức cần thiết.
Bên cạnh đó, cần công khai danh tính những cá nhân, tổ chức tiếp tay cho gian thương, đồng thời bảo vệ thương hiệu của những người sản xuất chân chính. Chỉ có sự minh bạch mới giúp loại bỏ những kẻ làm ăn gian dối. Nhà nước cũng cần hỗ trợ, khuyến khích các hợp tác xã, kết hợp tuyên dương đi đôi với chế tài nghiêm minh”.
Minh bạch trong kinh doanh: Chìa khóa chặn thực phẩm bẩn
PGS.TS Đinh Trọng Thịnh – Học viện Tài chính nhấn mạnh rằng vụ việc rau trôi nổi vào trường học qua “bình phong” sơ chế mà Báo Dân Việt vừa phản ánh không chỉ là câu chuyện gian dối thương mại thông thường, mà còn cho thấy một lỗ hổng nguy hiểm trong cơ chế quản lý an toàn thực phẩm hiện nay.
PGS.TS Đinh Trọng Thịnh, chuyên gia kinh tế độc lập, Học viện Tài chính. Ảnh: NVCC.
“Khi những loại rau không rõ nguồn gốc có thể dễ dàng khoác lên mình nhãn ‘rau an toàn’ để vào tận bếp ăn trường học, thì không chỉ niềm tin của xã hội bị đánh cắp, mà sức khỏe thế hệ tương lai cũng bị đe dọa trực tiếp,” ông phân tích.
Theo ông Thịnh, vấn đề lớn nằm ở hai tầng: quản lý nhà nước và đạo đức kinh doanh. Thứ nhất, cơ chế giám sát hiện nay vẫn nặng về “hậu kiểm”, trong khi kẽ hở của “tiền kiểm” lại quá lớn.
Nếu khâu chứng nhận, kiểm nghiệm chất lượng bị buông lỏng, mọi quy định về an toàn thực phẩm đều trở nên hình thức. Thứ hai, một số doanh nghiệp cố tình “lách luật”, coi lợi nhuận trước mắt quan trọng hơn trách nhiệm xã hội, dẫn đến sự tha hóa trong môi trường kinh doanh.
Thực trạng phù phép rau trôi nổi tuồn vào trường học khiến nhiều phụ huynh bức xúc. Ảnh: DV
PGS.TS Đinh Trọng Thịnh cũng chỉ ra rằng sự việc này không đơn lẻ, mà phản ánh một xu hướng nguy hiểm: niềm tin vào “rau sạch”, “thực phẩm an toàn” đang bị xói mòn. Khi thị trường nhiều nhãn mác nhưng lại thiếu sự kiểm chứng minh bạch, người tiêu dùng rơi vào vòng luẩn quẩn: hoặc chấp nhận rủi ro, hoặc phải tự tìm cách phòng vệ.
"Phù phép" rau trôi nổi tuồn vào trường học: Đại biểu Quốc hội lên tiếng về mối nguy tiềm ẩn tới sức khỏe học sinh
Ông nhấn mạnh: “An toàn thực phẩm phải được xem là trụ cột của an ninh con người. Quản lý lỏng lẻo hay xử phạt cho có chỉ càng làm tình trạng gian dối sinh sôi. Cần siết chặt khâu chứng nhận, truy xuất nguồn gốc và xử lý thật nghiêm các trường hợp vi phạm, kể cả trách nhiệm hình sự nếu cần thiết”.
PGS.TS Đinh Trọng Thịnh khẳng định rằng để lấy lại niềm tin xã hội, không chỉ cần các biện pháp kỹ thuật và chế tài mạnh mẽ, mà còn cần xây dựng một văn hóa kinh doanh tử tế, nơi sức khỏe cộng đồng được đặt cao hơn lợi nhuận. “Nếu không làm đến nơi đến chốn, vụ rau trôi nổi hôm nay sẽ chỉ là một trong vô số vụ việc tương tự ngày mai,” ông cảnh báo.
Có thể xử lý hình sự hành vi gian dối nguồn gốc thực phẩm
Luật sư Hoàng Ngọc – Trưởng Văn phòng Luật sư Nhiệt Tâm và Cộng sự (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) – cho biết: Hành vi “phù phép” rau trôi nổi, không rõ nguồn gốc thành rau an toàn để đưa vào bếp ăn trường học là vi phạm nghiêm trọng pháp luật về an toàn thực phẩm.
Thứ nhất, theo Luật An toàn thực phẩm 2010: Điều 5 quy định cấm sản xuất, kinh doanh thực phẩm không rõ nguồn gốc.
Luật sư Hoàng Ngọc – Trưởng Văn phòng Luật sư Nhiệt Tâm và Cộng sư (Đoàn luật sư TP. Hà Nội). Ảnh: PV.
Điều 20, 21 yêu cầu thực phẩm lưu thông trên thị trường phải có nguồn gốc, hồ sơ truy xuất rõ ràng. Điều 22 cấm gian lận, giả mạo hồ sơ, nhãn mác.
Thứ hai, về xử phạt hành chính, Nghị định 115/2018/NĐ-CP (sửa đổi bởi Nghị định 124/2021/NĐ-CP) nêu rõ:
Điều 17: phạt 30 – 50 triệu đồng nếu kinh doanh rau, củ, quả không rõ nguồn gốc.
Điều 18: phạt 40 – 80 triệu đồng nếu gian lận ghi nhãn, quảng cáo “rau an toàn”.
Điều 20: phạt 50 – 100 triệu đồng nếu dùng nguyên liệu không bảo đảm an toàn để chế biến thực phẩm cung cấp cho bếp ăn tập thể.
Ngoài ra, cơ quan chức năng có thể áp dụng biện pháp bổ sung như tịch thu hàng hóa, đình chỉ hoạt động từ 1 – 3 tháng, buộc tiêu hủy sản phẩm.
Thứ ba, hành vi gian dối nghiêm trọng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Cụ thể: Điều 193 Bộ luật Hình sự: “Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm” áp dụng khi làm giả nhãn mác, hồ sơ truy xuất để hợp thức hóa rau trôi nổi.
Điều 317 Bộ luật Hình sự: “Tội vi phạm quy định về an toàn thực phẩm” với mức phạt tiền 50 – 200 triệu đồng hoặc phạt tù 1 – 20 năm tùy mức độ hậu quả.
Luật sư Ngọc cũng chia sẻ, dù các dấu hiệu, hành vi có thể đã rõ ràng nhưng không dễ để xử lý trong trường hợp như Báo Dân Việt phản ánh. Lý do là cơ quan chức năng không bắt được quả tang, vật chứng là các loại rau, củ thì thời hạn rất ngắn và cũng đã tiêu thụ hết.
Cũng theo Luật sư Hoàng Ngọc, đối với trường học, siêu thị hoặc đơn vị công lập, nếu vô tình ký hợp đồng với doanh nghiệp gian dối có thể hủy hợp đồng và yêu cầu bồi thường thiệt hại. Tuy nhiên, nếu biết rõ mà vẫn nhập hàng để trục lợi, thì hành vi này bị coi là đồng phạm trong các tội danh nêu trên.
Người tiêu dùng, phụ huynh khi phát hiện vi phạm có quyền khiếu nại theo Điều 62, 63 Luật An toàn thực phẩm 2010 đến Phòng Giáo dục & Đào tạo, Chi cục An toàn thực phẩm hoặc UBND địa phương.
Trường hợp có dấu hiệu tội phạm, căn cứ Điều 144 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, có thể tố giác tới Công an, Viện kiểm sát hoặc qua đường dây nóng của cơ quan quản lý an toàn thực phẩm.
Luật sư Ngọc cũng cho biết, về lâu dài cần siết chặt pháp luật ở một số điểm:
Bắt buộc áp dụng tem điện tử, mã QR truy xuất nguồn gốc nông sản vào bếp ăn trường học.
Xây dựng hệ thống dữ liệu quốc gia liên thông giữa các bộ, ngành để ngăn chặn “mượn giấy tờ”.
Tăng mức xử phạt hành chính lên tối thiểu 200 – 300 triệu đồng, kèm biện pháp tước hoặc thu hồi vĩnh viễn giấy phép.
Quy định trách nhiệm liên đới của hiệu trưởng và ban giám hiệu nếu để xảy ra vi phạm về tình trạng mua và sử dụng sản phẩm không rõ nguồn gốc.
Có thể thấy, hành lang pháp lý hiện nay đã khá đầy đủ, từ xử phạt hành chính đến hình sự. Vấn đề là cần thực thi nghiêm, xử lý mạnh tay để chấm dứt tình trạng “rửa nguồn gốc” thực phẩm, bảo đảm an toàn tuyệt đối cho học sinh và người tiêu dùng.
Chỉ lấy mẫu mỗi năm một lần: Khoảng trống lớn trong kiểm soát rau an toàn
Ông Nguyễn Hữu Dũng, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Chứng nhận và Giám định Vinacert, cho biết: Bản chất của VietGAP là bộ quy phạm về thực hành nông nghiệp tốt, chứ không phải là “tem” xác nhận chất lượng của một sản phẩm cụ thể. Các tổ chức chứng nhận chỉ có thể đánh giá và xác nhận rằng quá trình sản xuất tuân thủ đúng quy phạm, chứ không thể khẳng định sản phẩm cuối cùng tuyệt đối an toàn hay sạch 100%.
Theo ông Nguyễn Hữu Dũng, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Chứng nhận và Giám định Vinacert, chỉ khi thay đổi quy định, buộc các tổ chức chứng nhận xây dựng hệ thống phần mềm và gắn trách nhiệm với từng sản phẩm thì mới có thể siết chặt quản lý, đảm bảo niềm tin cho người tiêu dùng.” Ảnh: PL.
Thực tế, công tác giám sát hiện nay còn nhiều bất cập. Theo quy định, tổ chức chứng nhận chỉ cần lấy mẫu định kỳ, thường mỗi năm một lần. Trong khi vòng đời nhiều loại rau rất ngắn, như rau cải chỉ 30–45 ngày là thu hoạch, thì cách giám sát này không thể đảm bảo kiểm soát xuyên suốt. Vì vậy, việc chỉ dựa vào giấy chứng nhận có thời hạn đến 2 năm là chưa đủ để tạo niềm tin.
Ông Dũng nhấn mạnh, tại nhiều quốc gia phát triển, chứng nhận nông sản gắn liền với công nghệ thông tin, cho phép cơ quan chức năng theo dõi mọi hoạt động của trang trại ở bất kỳ thời điểm nào. Việc ứng dụng phần mềm quản lý, nhật ký điện tử và hệ thống truy xuất nguồn gốc không chỉ tăng tính minh bạch mà còn hạn chế tình trạng gian lận, tráo đổi sản phẩm không đạt chuẩn.
Một hạn chế khác là VietGAP hiện mới chỉ có ý nghĩa trong thị trường nội địa, chưa được quốc tế công nhận, nên không có giá trị khi xuất khẩu. Tuy nhiên, mục tiêu ban đầu của hệ thống này là thay đổi thói quen sản xuất tự phát của nông dân, đưa hoạt động sản xuất dần đi vào quy trình bài bản. Vấn đề là chi phí chứng nhận vẫn cao, từ 10–20 triệu đồng cho mỗi chứng chỉ, gây khó khăn cho nông dân nếu không có dự án hỗ trợ. Giải pháp căn cơ, theo ông Dũng, là số hóa toàn bộ quy trình và áp dụng chứng nhận điện tử, vừa giảm chi phí vừa tăng độ tin cậy.
“Tóm lại, nếu chỉ duy trì cách giám sát định kỳ một lần mỗi năm như hiện nay, thì ngay cả tổ chức chứng nhận cũng khó có thể khẳng định tuyệt đối về độ an toàn sản phẩm. Muốn tạo dựng niềm tin, Nhà nước cần siết chặt quy định, buộc các tổ chức chứng nhận phải gắn trách nhiệm sâu hơn với sản phẩm, đồng thời áp dụng công nghệ để giám sát xuyên suốt,” ông Dũng nhấn mạnh.